گروه سیاسی «دیدبان»:: وقتی که نخستین خبرها از بروز حادثه‌ای دلخراش در صحرای «منا» در عید قربان 1394 مخابره شد، شاید کسی در ایران تصور نمی‌کرد که این واقعه خون‌بار، سرآغاز تحولاتی جدی در روابط میان ایران و عربستان و دیپلماسی حج میان دو کشور باشد.
سال 1394 برای زائران ایرانی بیت‌الله‌الحرام یادآور سه اتفاق تلخ و فراموش نشدنی است.
نخستین اتفاق، هشتم فروردین‌ماه آن سال روی داد که در جریان بازگشت یک کاروان از عمره‌گذاران ایرانی در فرودگاه جده، دو مامور سعودی در اتاقی محصور، تلاش کردند تا به بهانه بازرسی بدنی، دو نوجوان ایرانی را هتک حرمت کنند. در پی این واقعه که نشان‌دهنده نوع نگاه و تعمل سعودی‌ها با میهمانان خانه خدا بود و با اعتراض رسمی جمهوری اسلامی و پیگیری موضوع، اعزام زائران ایرانی به سفر عمره تعطیل شد و از سرگیری آن به عذرخواهی رسمی سعودی‌ها، مجازات قاطعانه دو مامور خاطی و ارائه تضمین‌های کافی برای حفظ امنیت و کرامت حجاج موکول شد.
حادثه دوم در غروب جمعه 20 شهریورماه اتفاق افتاد؛ در این روز، سقوط یک دستگاه جرثقیل متعلق به شرکت پیمانکاری بن‌لادن در صحن مسجدالحرام باعث جان‌باختن بیش از 100 زائر شد که در این میان، 11 شهید – از جمله دکتر احمد حاتمی دانشمند برجسته علوم فضایی ایران - و 15 مجروح ایرانی مشاهده شدند. در این حادثه نیز، ابهامات متعدد از جمله علت سوء تدبیر سعودی‌ها در چینش جرثقیل‌های اطراف مسجدالحرام - در حالت خوشبینانه – و تعلل آنها در امدادرسانی و بالارفتن آمار تلفات، به عنوان علامت سوال باقی ماند.
اما حادثه سوم جدی‌تر از آن بود که تنها یک حادثه اتفاقی تلقی شود؛ به همین دلیل، عنوان «فاجعه» برای آن مناسبت‌تر به نظر می‌رسد.
صبح روز پنجشنبه دوم مهرماه و در مسیر عزیمت حجاج به مراسم رمی جمرات در صحرای منا، بستن مسیر حرکت زائران در خیابان 204 و در ورودی پل جمرات، باعث ازدحام شدید جمعیت شد؛ منابع مختلف خبری آمار جان‌باختگان این ازدحام مشکوک را تا 7700 نفر نیز اعلام کردند. در جریان این فاجعه خون‌بار، 465 زائر ایرانی به شهادت رسیدند.
بر اساس مشاهدات شاهدان عینی، مسدود کردن مسیر بدلیل حرکت کاروان «محمد بن سلمان» وزیر دفاع وقت عربستان و پسر پادشاه سعودی، عامل بروز ازدحام بوده و بی‌توجهی و بی‌مسئولیتی سعودی‌ها در امدادرسانی به مجروحان، باعث بالارفتن آمار قربانیان و افزودن بر عمق فاجعه شده بود.
پرونده این فاجعه نیز تا امروز باز و در عین حال مبهم مانده است؛ از یک طرف، فرار سعودی‌ها از پاسخگویی و قبول مسئولیت خود در تامین امنیت زائران بیت‌الله‌الحرام و از سوی دیگر، ابهام درباره علت اصلی شهادت برخی چهره‌های سیاسی و خاص جمهوری اسلامی دراین حادثه، از جمله «غضنفر رکن‌آبادی» سفیر سابق ایران در لبنان، باعث تازه ماندن این زخم شده است.
فاجعه منا، با تاکید رهبر انقلاب بر تشکیل کمیته حقیقت‌یاب و نیز پیگیری حقوقی آن در مجامع بین‌المللی، در کانون مسائل حج باقی ماند؛ هرچند تاکنون خبری از نتیجه پیگیری این دو «تاکید رهبری» منتشر نشده است.
حج 95؛ از چانه‌زنی تا تعطیلی
با بروز این سه حادثه، این نکته در میان افکار عمومی و محافل مذهبی و سیاسی مطرح شد که وظیفه اصلی حکومت عر بستان به عنوان میزبانان زائران بیت‌الله‌الحرام، حفظ امنیت، احترام و سلامت آنهاست و در شرایط غفلت میزبان از این وظایف، آیا اعزام زائر عقلانی و شرعی است؟ به همین دلیل و پس از ماهها مذاکره و چانه‌زنی میان مسئولان سازمان حج و زیارت کشورمان و وزارت حج عربستان و ندادن تضمین‌های کافی برای تامین امنیت و عزت حجاج، در نهایت اعزام زائران ایرانی به مناسک حج 95 منتفی شد.
تیرگی روابط دو کشور، چندی پس از فاجعه منا و در جریان حمله مشکوک عده‌ای به سفارت عربستان در تهران برای اعتراض به شهادت آیت‌الله شیخ نمر اوج گرفت؛ در پی این حمله مشکوک، دولت عربستان با فرار به جلو، روابط سیاسی و کنسولی خود را با ایران قطع ودیپلمات‌های ایرانی را از عربستان اخراج کرد.
همین مسئله بهانه‌ای شد تا پیگیری پرونده فجایع حج در داخل به حاشیه رفته و حرکت آن، لاک‌پشتی شود.
حج 96؛ از میهمان "اصرار مستقیم" و از میزبان "انکار غیرمستقیم"
تعطیل شدن حج 95 و اوج گرفتن تنش‌های بعدی میان تهران و ریاض که بدلیل مواضع خصمانه آل سعود در قبال جمهوری اسلامی روز به روز شدت گرفته است، باعث نشد تا مسئولان حج و زیارت کشورمان، موضوع اعزام مردم به حج 96 را از روی میز بردارند؛ به همین دلیل، از نیمه دوم سال گذشته، مذاکرات میان نمایندگان ایران و عربستان برای تعیین تکلیف حج آینده از سر گرفته شد؛ در نهایت و پس از سه دور مذاکره فشرده، در اواخر اسفندماه سال گذشته، سازمان حج و زیارت کشورمان در بیانیه رسمی، از قبول شرایط مدنظر ایران از سوی سعودی‌ها و توافق برای اعزام 86 هزار زائر ایرانی در حج 96 خبر داد.
رئیس سازمان حج و زیارت و نماینده ولی فقیه در امور حج، در نشست‌های بعدی بر این مسئله تاکید و پافشاری کردند که طرف سعودی پذیرفته است که امنیت و عزت حجاج ایرانی را تامین کند و در رابطه با مراسمی‌هایی مانند برائت از مشرکان و دعای کمیل نیز، مسئله حل نشده است؛ البته در هیچکدام از این نشست‌ها و موضع‌گیری‌ها به این مسئله اشاره نشد که تکلیف پرونده‌های فجایع گذشته حج چه شد و چه تضمین عینی و محکمی برای جلوگیری از تکرار چنین فجایعی گرفته شده است؟!
این اصرار مستقیم مسئولان دولت ایران بر تامین شرایط، وقتی قابل تامل‌تر به نظر می‌رسد که طرف مقابل با انکار غیرمستقیم این مسئله و کوبیدن بر طبل دشمنی و مواضع خصمانه – از قبیل کشاندن ناامنی به داخل مرزهای ایران-، نگرانی ها را از شرایط برگزاری حج و حفظ امنیت و عزت حجاج ایرانی بیشتر می‌کند.
حالا این نگرانی‌ها بویژه با روی کار آمدن جوان خام، ضدایرانی و جنگ‌افروز سعودی در هیات حاکمه عربستان شدت گرفته است؛ انتصاب محمد بن سلمان (عامل اصلی فجایع یمن و منا) به عنوان ولیعهد پادشاه، تردیدها را درباره میزان پایبندی طرف سعودی به تعهداتش در مذاکرات صورت گرفته بالا برده است.
این مسئله از سمت و سوی دیگری هم قابل تامل است که در شراط دایر نبودن سفارتخانه و کنسولگری ایران در عربستان، وزارت امور خارجه – مخصوصا در مواقع بحرانی - چگونه می‌تواند پیگیر حقوق و امنیت اتباع خود در خاک کشور میزبان باشد؟ آیا استقرار 10 کارمند وزارت خارجه در عربستان در ایام حج برای انجام امور کنسولی – به گفته سخنگوی این وزارتخانه – برای تامین امنیت و عزت حجاج کفایت می‌کند؟!
وقتی همین حساسیت‌ها باعث انتقال مسائل حج از شورای عالی حج به شورای عالی امنیت ملی شده است، یعنی نمی‌توان به وعده‌های نسیه طرف مقابل برای برگزاری حجی عزتمندانه و سازنده دلخوش کرد؛ بویژه اینکه هنوز تکلیف پرونده‌های گذشته حج معلوم نشده و طرف مقابل زیر بار مسئولیت خود نرفته است.
شاید همین نگرانی‌ها باعث شده باشد که مسئله حج 96 به یکی ازموضوعات دائمی و وقت‌گیر سه کمیسیون فرهنگی، امنیت ملی و اصل 90 مجلس تبدیل شود؛ تا جایی که اخیرا نایب رئیس کمیسیون اصل 90 بعد از دو جلسه این کمیسیون برای پیگیری مسائل حج، تاکید کرده است که "همچنان بدنبال اطمینان بیشتر هستیم".
کمتر از یک ماه و نیم دیگر موعد اعزام زائران کشورهای مختلف به حج فرا می‌رسد و اگر تا آن موقع، فکری اساسی نشود و بدون توجه به توصیه‌ها و تاکیدات قبلی رهبر انقلاب درباره پیگیری پرونده منا، فقط به وعده‌های نسیه سعودی دلبسته شود، شاید دیر شود و با اعزام حجاج، ناخواسته در مقابل عمل انجام شده قرار بگیریم.